อุปฺปาโท สงฺขารา, อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ สงฺขารา, อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อุปายาโส สงฺขารา, อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ

อุปฺปาทญฺจ ปวตฺตญฺจ, นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ;

อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ, ญาณํ อาทีนเว อิทํฯ

อนุปฺปาทํ อปฺปวตฺตํ, อนิมิตฺตํ สุขนฺติ จ;

อนายูหนํ อปฺปฏิสนฺธิํ, ญาณํ สนฺติปเท อิทํฯ

อิทํ อาทีนเว ญาณํ, ปญฺจฐาเนสุ ชายติ;

ปญฺจฐาเน สนฺติปเท, ทส ญาเณ ปชานาติ;

ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ

ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ’’ฯ

อาทีนวญาณนิทฺเทโส อฏฺฐโมฯ

9. สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทโส

[54] กถํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา [มุจฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา (ก.)] ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ? อุปฺปาทํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา [อุปฺปาทมุญฺจิตุกมฺยตา… (สฺยา.)] ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ, ปวตฺตํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ, นิมิตฺตํ มุญฺจิตุกมฺยตา…เป.… อายูหนํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ปฏิสนฺธิํ มุญฺจิตุกมฺยตา… คติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… นิพฺพตฺติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… อุปปตฺติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ชาติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ชรํ มุญฺจิตุกมฺยตา… พฺยาธิํ มุญฺจิตุกมฺยตา… มรณํ มุญฺจิตุกมฺยตา… โสกํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ปริเทวํ มุญฺจิตุกมฺยตา…เป.… อุปายาสํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ

อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ…เป.… อุปายาโส ทุกฺขนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ

อุปฺปาโท ภยนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ปวตฺตํ ภยนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ…เป.… อุปายาโส ภยนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ

อุปฺปาโท สามิสนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ปวตฺตํ สามิสนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ…เป.… อุปายาโส สามิสนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ

อุปฺปาโท สงฺขาราติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ปวตฺตํ สงฺขาราติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ…เป.… อุปายาโส สงฺขาราติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ

อุปฺปาโท สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขาฯ เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขา อุโภเปเต สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขาฯ ปวตฺตํ สงฺขารา…เป.… นิมิตฺตํ สงฺขารา… อายูหนา สงฺขารา… ปฏิสนฺธิ สงฺขารา… คติ สงฺขารา… นิพฺพตฺติ สงฺขารา… อุปปตฺติ สงฺขารา… ชาติ สงฺขารา… ชรา สงฺขารา… พฺยาธิ สงฺขารา… มรณํ สงฺขารา… โสโก สงฺขารา… ปริเทโว สงฺขารา…เป.… อุปายาโส สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขาฯ เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขา อุโภเปเต สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขาฯ

[55] กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? อฏฺฐหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ ปุถุชฺชนสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? เสกฺขสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? วีตราคสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? ปุถุชฺชนสฺส ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ เสกฺขสฺส ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ วีตราคสฺส ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ

ปุถุชฺชนสฺส กตเมหิ ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วาฯ ปุถุชฺชนสฺส อิเมหิ ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ เสกฺขสฺส กตเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ เสกฺขสฺส อิเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ วีตราคสฺส กตเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวา สุญฺญตวิหาเรน วา อนิมิตฺตวิหาเรน วา อปฺปณิหิตวิหาเรน วา วิหรติฯ วีตราคสฺส อิเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติฯ

[56] กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทโต จิตฺตํ กิลิสฺสติ, ภาวนาย ปริปนฺโถ โหติ, ปฏิเวธสฺส อนฺตราโย โหติ, อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติฯ เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทโต จิตฺตํ กิลิสฺสติ, ภาวนาย ปริปนฺโถ โหติ, อุตฺตริปฏิเวธสฺส อนฺตราโย โหติ, อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ อภินนฺทฏฺเฐนฯ

กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติฯ เสกฺโขปิ สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติฯ วีตราโคปิ สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ อนุปสฺสนฏฺเฐนฯ

กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขา กุสลา โหติฯ เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขา กุสลา โหติฯ

วีตราคสฺส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตา โหติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ กุสลาพฺยากตฏฺเฐนฯ

กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขา กิญฺจิกาเล สุวิทิตา โหติ, กิญฺจิกาเล น สุวิทิตา โหติฯ เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขา กิญฺจิกาเล สุวิทิตา โหติ, กิญฺจิกาเล น สุวิทิตา โหติฯ วีตราคสฺส สงฺขารุเปกฺขา อจฺจนฺตํ สุวิทิตา โหติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ วิทิตฏฺเฐน จ อวิทิตฏฺเฐน จฯ

กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อติตฺตตฺตา วิปสฺสติฯ เสกฺโขปิ สงฺขารุเปกฺขํ อติตฺตตฺตา วิปสฺสติฯ วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ ติตฺตตฺตา วิปสฺสติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ ติตฺตฏฺเฐน จ อติตฺตฏฺเฐน จฯ

กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานาย โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วิปสฺสติฯ เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปหีนตฺตา อุตฺตริปฏิลาภตฺถาย วิปสฺสติฯ วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถาย วิปสฺสติฯ เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ ปหีนฏฺเฐน จ อปฺปหีนฏฺเฐน จฯ

กถํ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวา สุญฺญตวิหาเรน วา อนิมิตฺตวิหาเรน วา อปฺปณิหิตวิหาเรน วา วิหรติฯ เอวํ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ วิหารสมาปตฺตฏฺเฐนฯ

[57] กติ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? กติ สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ

กตมา อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย นีวรเณ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺกวิจาเร ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย ปีติํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ ฯ จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย สุขทุกฺเข ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากาสานญฺจายตนสญฺญํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อิมา อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ

กตมา ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ…เป.… ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย…เป.… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… อนาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย …เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อรหตฺตผลสมาปตฺตตฺถาย…เป.… สุญฺญตวิหารสมาปตฺตตฺถาย…เป.… อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ…เป.… ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อิมา ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ

[58] กติ สงฺขารุเปกฺขา กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? ปนฺนรส สงฺขารุเปกฺขา กุสลา, ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตาฯ นตฺถิ สงฺขารุเปกฺขา อกุสลาฯ

ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา, อฏฺฐ จิตฺตสฺส โคจรา;

ปุถุชฺชนสฺส ทฺเว โหนฺติ, ตโย เสกฺขสฺส โคจรา;

ตโย จ วีตราคสฺส, เยหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏติฯ

อฏฺฐ สมาธิสฺส ปจฺจยา, ทส ญาณสฺส โคจรา;

อฏฺฐารส สงฺขารุเปกฺขา, ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยาฯ

อิเม อฏฺฐารสาการา, ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตา;

กุสโล สงฺขารุเปกฺขาสุ, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ

ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ’’ฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทโส นวโมฯ

10. โคตฺรภุญาณนิทฺเทโส

[59] กถํ พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณํ? อุปฺปาทํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ นิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อายูหนํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ปฏิสนฺธิํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ คติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ นิพฺพตฺติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อุปปตฺติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ชาติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ชรํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ พฺยาธิํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ มรณํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ โสกํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ปริเทวํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อุปายาสํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

อุปฺปาทํ อภิภุยฺยิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

นิมิตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา อนิมิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ …เป.… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

อุปฺปาทา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ นิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อายูหนา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ปฏิสนฺธิยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ คติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ นิพฺพตฺติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อุปปตฺติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ชาติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ชราย วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ พฺยาธิมฺหา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ มรณา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ โสกา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ปริเทวา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อุปายาสา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

อุปฺปาทา วุฏฺฐหิตฺวา [วุฏฺฐิตฺวา (สฺยา. ก.)] อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วุฏฺฐหิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ นิมิตฺตา วุฏฺฐหิตฺวา อนิมิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อายูหนา วุฏฺฐหิตฺวา อนายูหนํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปฏิสนฺธิยา วุฏฺฐหิตฺวา อปฺปฏิสนฺธิํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ คติยา วุฏฺฐหิตฺวา อคติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ นิพฺพตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา อนิพฺพตฺติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อุปปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา อนุปปตฺติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ชาติยา วุฏฺฐหิตฺวา อชาติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ชราย วุฏฺฐหิตฺวา อชรํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ พฺยาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวา อพฺยาธิํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ มรณา วุฏฺฐหิตฺวา อมตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ โสกา วุฏฺฐหิตฺวา อโสกํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปริเทวา วุฏฺฐหิตฺวา อปริเทวํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อุปายาสา วุฏฺฐหิตฺวา อนุปายาสํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺฐหิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

อุปฺปาทา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุ…เป.… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

อุปฺปาทา วิวฏฺฏิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

[60] กติ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? กติ โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺฐ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ

กตเม อฏฺฐ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย นีวรเณ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺกวิจาเร อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย ปีติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย สุขทุกฺเข อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากาสานญฺจายตนสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ ฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อิเม อฏฺฐ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ

กตเม ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ…เป.… อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย… อนาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อรหตฺตผลสมาปตฺตตฺถาย… สุญฺญตวิหารสมาปตฺตตฺถาย… อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ…เป.… อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อิเม ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ

กติ โคตฺรภู ธมฺมา กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? ปนฺนรส โคตฺรภู ธมฺมา กุสลา, ตโย โคตฺรภู ธมฺมา อพฺยากตาฯ นตฺถิ โคตฺรภู ธมฺมา อกุสลาติฯ

สามิสญฺจ นิรามิสํ, ปณิหิตญฺจ อปฺปณิหิตํ;

สญฺญุตฺตญฺจ วิสญฺญุตฺตํ, วุฏฺฐิตญฺจ อวุฏฺฐิตํฯ

อฏฺฐ สมาธิสฺส ปจฺจยา, ทส ญาณสฺส โคจรา;

อฏฺฐารส โคตฺรภู ธมฺมา, ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยาฯ

อิเม อฏฺฐารสาการา, ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตา;

กุสโล วิวฏฺเฏ วุฏฺฐาเน, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ

ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณํ’’ฯ

โคตฺรภุญาณนิทฺเทโส ทสโมฯ

11. มคฺคญาณนิทฺเทโส

[61] กถํ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ …เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

[62]

อชาตํ ฌาเปติ ชาเตน, ฌานํ เตน ปวุจฺจติ;

ฌานวิโมกฺเข กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปติฯ

สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสติ, วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเห;

วิปสฺสนา จ สมโถ ตทา อหุ, สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเรฯ

ทุกฺขา สงฺขารา สุโข, นิโรโธ อิติ ทสฺสนํ [นิโรโธติ ทสฺสนํ (สฺยา. ก.)];

ทุภโต วุฏฺฐิตา ปญฺญา, ผสฺเสติ อมตํ ปทํฯ

วิโมกฺขจริยํ ชานาติ, นานตฺเตกตฺตโกวิโท;

ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ

ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

มคฺคญาณนิทฺเทโส เอกาทสโมฯ

12. ผลญาณนิทฺเทโส

[63] กถํ ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺญา ผเล ญาณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ

อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺฐาติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ

ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาวาจาฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ

สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมากมฺมนฺโตฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ

โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาอาชีโวฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ

ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาวายาโมฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ

อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสติฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ

อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ

สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ , ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ

อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ

อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิฯ มคฺคสฺเสตํ ผลํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺญา ผเล ญาณํ’’ฯ

ผลญาณนิทฺเทโส ทฺวาทสโมฯ

13. วิมุตฺติญาณนิทฺเทโส

[64] กถํ ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ? โสตาปตฺติมคฺเคน สกฺกายทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติฯ อิเมหิ ปญฺจหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺฐาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํฯ ตํวิมุตฺติ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ’’ฯ

สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ, โอฬาริโก กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติฯ อิเมหิ จตูหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺฐาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํฯ ตํวิมุตฺติ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ’’ฯ

อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตํ กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ, อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติฯ อิเมหิ จตูหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺฐาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํฯ ตํวิมุตฺติ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ’’ฯ

อรหตฺตมคฺเคน รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา, มานานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติฯ อิเมหิ อฏฺฐหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺฐาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํฯ ตํวิมุตฺติ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ’’ฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญา วิมุตฺติญาณํ’’ฯ

วิมุตฺติญาณนิทฺเทโส เตรสโมฯ

14. ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทโส

[65] กถํ ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปญฺญา ปจฺจเวกฺขเณ ญาณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ตทา สมุทาคตาฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป ตทา สมุทาคโตฯ ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา ตทา สมุทาคตาฯ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต ตทา สมุทาคโตฯ โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว ตทา สมุทาคโตฯ ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม ตทา สมุทาคโตฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ ตทา สมุทาคตาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ ตทา สมุทาคโตฯ

อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ ปวิจยฏฺเฐน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ ปคฺคหฏฺเฐน วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ ผรณฏฺเฐน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ อุปสมฏฺเฐน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ ปฏิสงฺขานฏฺเฐน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโตฯ

อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาพลํ ตทา สมุทาคตํฯ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเฐน วีริยพลํ ตทา สมุทาคตํฯ ปมาเท อกมฺปิยฏฺเฐน สติพลํ ตทา สมุทาคตํฯ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเฐน สมาธิพลํ ตทา สมุทาคตํฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ ตทา สมุทาคตํฯ

อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํฯ ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํฯ

อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา ตทา สมุทาคตาฯ อกมฺปิยฏฺเฐน พลา ตทา สมุทาคตาฯ นิยฺยานฏฺเฐน สมฺโพชฺฌงฺคา ตทา สมุทาคตาฯ เหตุฏฺเฐน มคฺโค ตทา สมุทาคโตฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา ตทา สมุทาคตาฯ ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา ตทา สมุทาคตาฯ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา ตทา สมุทาคตาฯ ตถฏฺเฐน สจฺจา ตทา สมุทาคตาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ ตทา สมุทาคโตฯ อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา ตทา สมุทาคตาฯ เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา ตทา สมุทาคตาฯ อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ ตทา สมุทาคตํฯ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตาฯ วิมุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข ตทา สมุทาคโตฯ ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา ตทา สมุทาคตาฯ ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ ตทา สมุทาคตาฯ สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ ตทา สมุทาคตํฯ

ฉนฺโท มูลฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ เวทนา สโมสรณฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ สมาธิ ปมุขฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐน ตทา สมุทาคตา ฯ วิมุตฺติ สารฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ตทา สมุทาคตํฯ วุฏฺฐหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาฯ

โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ตทา สมุทาคตาฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป ตทา สมุทาคโต…เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ ตทา สมุทาคตํฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ เวทนา สโมสรณฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ สมาธิ ปมุขฏฺเฐน ตทา สมุทาคโตฯ สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ วิมุตฺติ สารฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ตทา สมุทาคตํฯ วุฏฺฐหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาฯ

สกทาคามิมคฺคกฺขเณ…เป.… สกทาคามิผลกฺขเณ…เป.… อนาคามิมคฺคกฺขเณ…เป.… อนาคามิผลกฺขเณ…เป.… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ตทา สมุทาคตา…เป.… สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ ตทา สมุทาคตํฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน ตทา สมุทาคโต…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ตทา สมุทาคตํฯ วุฏฺฐหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาฯ

อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ตทา สมุทาคตา …เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ ตทา สมุทาคตํฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน ตทา สมุทาคโต …เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ตทา สมุทาคตํฯ วุฏฺฐหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปญฺญา ปจฺจเวกฺขเณ ญาณํ’’ฯ

ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทโส จุทฺทสโมฯ

15. วตฺถุนานตฺตญาณนิทฺเทโส

[66] กถํ อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปญฺญา วตฺถุนานตฺเต ญาณํ? กถํ อชฺฌตฺตธมฺเม ววตฺเถติ? จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ

กถํ จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? จกฺขุ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ ตณฺหาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ กมฺมสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อาหารสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อุปฺปนฺนนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ สมุทาคตนฺติ ววตฺเถติฯ จกฺขุ อหุตฺวา สมฺภูตํ, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติฯ จกฺขุํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, จกฺขุ อทฺธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ววตฺเถติ ฯ จกฺขุํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ

กถํ โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? โสตํ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ…เป.… เอวํ โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ กถํ ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? ฆานํ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ…เป.… เอวํ ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ กถํ ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? ชิวฺหา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ ชิวฺหา สมุทาคตาติ ววตฺเถติฯ ชิวฺหา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติฯ ชิวฺหํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, ชิวฺหา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติฯ

ชิวฺหํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต…เป.… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ

กถํ กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? กาโย อวิชฺชาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย ตณฺหาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย กมฺมสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย อาหารสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, กาโย อุปฺปนฺโนติ ววตฺเถติ, กาโย สมุทาคโตติ ววตฺเถติฯ กาโย อหุตฺวา สมฺภูโต, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติฯ กายํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, กาโย อทฺธุโว อสสฺสโต วิปริณามธมฺโมติ ววตฺเถติ, กาโย อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโมติ ววตฺเถติฯ กายํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต…เป.… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ

กถํ มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? มโน อวิชฺชาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน ตณฺหาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน กมฺมสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน อาหารสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน อุปฺปนฺโนติ ววตฺเถติ , มโน สมุทาคโตติ ววตฺเถติฯ มโน อหุตฺวา สมฺภูโต, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติฯ มนํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, มโน อทฺธุโว อสสฺสโต วิปริณามธมฺโมติ ววตฺเถติ, มโน อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโมติ ววตฺเถติฯ มนํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติฯ เอวํ อชฺฌตฺตธมฺเม ววตฺเถติฯ

ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปญฺญา วตฺถุนานตฺเต ญาณํ’’ฯ

วตฺถุนานตฺตญาณนิทฺเทโส ปนฺนรสโมฯ

16. โคจรนานตฺตญาณนิทฺเทโส

[67] กถํ พหิทฺธา ววตฺถาเน ปญฺญา โคจรนานตฺเต ญาณํ? กถํ พหิทฺธา ธมฺเม ววตฺเถติ? รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติ, สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติ, คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติ, รเส พหิทฺธา ววตฺเถติ, โผฏฺฐพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติ, ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติ ฯ

กถํ รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติ? รูปา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ รูปา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, รูปา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, รูปา สมุทาคตาติ ววตฺเถติฯ รูปา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติฯ รูเป อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, รูปา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ ฯ รูปา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติฯ รูเป อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติฯ

กถํ สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติ? สทฺทา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป.… สทฺทา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, สทฺทา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, สทฺทา สมุทาคตาติ ววตฺเถติฯ สทฺทา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติฯ

สทฺเท อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, สทฺทา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, สทฺทา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติฯ สทฺเท อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต…เป.… เอวํ สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติฯ

กถํ คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติ? คนฺธา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, คนฺธา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป.… เอวํ คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติฯ กถํ รเส พหิทฺธา ววตฺเถติ? รสา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รสา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป.… เอวํ รเส พหิทฺธา ววตฺเถติฯ กถํ โผฏฺฐพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติ? โผฏฺฐพฺพา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺฐพฺพา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺฐพฺพา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺฐพฺพา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺฐพฺพา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติฯ โผฏฺฐพฺพา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ…เป.… เอวํ โผฏฺฐพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติฯ

กถํ ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติ? ธมฺมา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา สมุทาคตาติ ววตฺเถติฯ ธมฺมา อหุตฺวา สมฺภูตา , หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติฯ ธมฺเม อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, ธมฺมา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติฯ ธมฺเม อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ…เป.… อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘พหิทฺธา ววตฺถาเน ปญฺญา โคจรนานตฺเต ญาณํ’’ฯ

โคจรนานตฺตญาณนิทฺเทโส โสฬสโมฯ

17. จริยานานตฺตญาณนิทฺเทโส

[68] กถํ จริยาววตฺถาเน ปญฺญา จริยานานตฺเต ญาณํ? จริยาติ ติสฺโส จริยาโย – วิญฺญาณจริยา, อญฺญาณจริยา, ญาณจริยาฯ

กตมา วิญฺญาณจริยา? ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา รูเปสุ, ทสฺสนฏฺโฐ จกฺขุวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา รูเปสุ, ทิฏฺฐตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ [อภินิโรปนวิปากมโนธาตุ (สฺยา.)] วิญฺญาณจริยา รูเปสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา รูเปสุฯ สวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา สทฺเทสุ, สวนตฺโถ โสตวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา สทฺเทสุ, สุตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิญฺญาณจริยา สทฺเทสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา สทฺเทสุฯ ฆายนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา คนฺเธสุ, ฆายนฏฺโฐ [ฆายนตฺโถ (สฺยา. ก.)] ฆานวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา คนฺเธสุ, ฆายิตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิญฺญาณจริยา คนฺเธสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา คนฺเธสุฯ สายนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา รเสสุ, สายนฏฺโฐ ชิวฺหาวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา รเสสุ, สายิตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิญฺญาณจริยา รเสสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา รเสสุฯ ผุสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา โผฏฺฐพฺเพสุ, ผุสนฏฺโฐ กายวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา โผฏฺฐพฺเพสุ, ผุฏฺฐตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิญฺญาณจริยา โผฏฺฐพฺเพสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา โผฏฺฐพฺเพสุฯ วิชานนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา ธมฺเมสุ, วิชานนฏฺโฐ มโนวิญฺญาณํ วิญฺญาณจริยา ธมฺเมสุ, วิญฺญาตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิญฺญาณจริยา ธมฺเมสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ วิญฺญาณจริยา ธมฺเมสุฯ

[69] วิญฺญาณจริยาติ เกนฏฺเฐน วิญฺญาณจริยา? นีราคา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นิทฺโทสา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นิมฺโมหา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นิมฺมานา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ

นิทฺทิฏฺฐิ จรตีติ – วิญฺญาณจริยา นิอุทฺธจฺจา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นิพฺพิจิกิจฺฉา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ นานุสยา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ ราควิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ โทสวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ โมหวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ มานวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ อุทฺธจฺจวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ วิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ อนุสยวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ กุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ อกุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ กณฺเหหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ สุกฺเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ วิญฺญาเต จรตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ วิญฺญาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – วิญฺญาณจริยาฯ ปกติปริสุทฺธมิทํ จิตฺตํ นิกฺกิเลสฏฺเฐนาติ – วิญฺญาณจริยาฯ อยํ วิญฺญาณจริยาฯ

กตมา อญฺญาณจริยา? มนาปิเยสุ รูเปสุ ราคสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ราคสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ อมนาปิเยสุ รูเปสุ โทสสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; โทสสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ตทุภเยน อสมเปกฺขนสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ โมหสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; โมหสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ วินิพนฺธสฺส มานสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; มานสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ปรามฏฺฐาย ทิฏฺฐิยา ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ทิฏฺฐิยา ชวนา อญฺญาณจริยาฯ วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; อุทฺธจฺจสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ อนิฏฺฐงฺคตาย วิจิกิจฺฉาย ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; วิจิกิจฺฉาย ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ถามคตสฺส อนุสยสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา ; อนุสยสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ

มนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป.… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป.… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป.… มนาปิเยสุ โผฏฺฐพฺเพสุ…เป.… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ ราคสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ราคสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ โทสสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; โทสสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ตทุภเยน อสมเปกฺขนสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ โมหสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; โมหสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ วินิพนฺธสฺส มานสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; มานสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ปรามฏฺฐาย ทิฏฺฐิยา ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ทิฏฺฐิยา ชวนา อญฺญาณจริยาฯ วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; อุทฺธจฺจสฺส ชวนา อญฺญาณจริยา; อนิฏฺฐงฺคตาย วิจิกิจฺฉาย ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; วิจิกิจฺฉาย ชวนา อญฺญาณจริยาฯ ถามคตสฺส อนุสยสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; อนุสยสฺส ชวนา อญฺญาณจริยาฯ

[70] อญฺญาณจริยาติ เกนฏฺเฐน อญฺญาณจริยา? สราคา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สโทสา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สโมหา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สมานา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สทิฏฺฐิ จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สอุทฺธจฺจา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สวิจิกิจฺฉา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สานุสยา จรตีติ – อญฺญาณจริยา ฯ ราคสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ โทสสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ โมหสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ มานสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยา ฯ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อนุสยสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ กุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อกุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยา ฯ กณฺเหหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สุกฺเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ

ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อญฺญาเต จรตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อญฺญาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – อญฺญาณจริยาฯ อยํ อญฺญาณจริยาฯ

[71] กตมา ญาณจริยา? อนิจฺจานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; อนิจฺจานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ ทุกฺขานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ทุกฺขานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ อนตฺตานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; อนตฺตานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ นิพฺพิทานุปสฺสนตฺถาย…เป.… วิราคานุปสฺสนตฺถาย… นิโรธานุปสฺสนตฺถาย… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนตฺถาย… ขยานุปสฺสนตฺถาย… วยานุปสฺสนตฺถาย… วิปริณามานุปสฺสนตฺถาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนตฺถาย… อปฺปณิหิตานุปสฺสนตฺถาย… สุญฺญตานุปสฺสนตฺถาย… อธิปญฺญาธมฺมานุปสฺสนตฺถาย… ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย… อาทีนวานุปสฺสนตฺถาย… ปฏิสงฺขานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา; ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ โสตาปตฺติมคฺโค ญาณจริยาฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ ญาณจริยาฯ สกทาคามิมคฺโค ญาณจริยาฯ สกทาคามิผลสมาปตฺติ ญาณจริยาฯ อนาคามิมคฺโค ญาณจริยาฯ อนาคามิผลสมาปตฺติ ญาณจริยาฯ อรหตฺตมคฺโค ญาณจริยาฯ อรหตฺตผลสมาปตฺติ ญาณจริยาฯ

ญาณจริยาติ เกนฏฺเฐน ญาณจริยา? นีราคา จรตีติ – ญาณจริยาฯ นิทฺโทสา จรตีติ – ญาณจริยา…เป.… นานุสยา จรตีติ – ญาณจริยาฯ ราควิปฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ โทสวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ โมหวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ มานวิปฺปยุตฺตา…เป.… ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา… อุทฺธจฺจวิปฺปยุตฺตา… วิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา… อนุสยวิปฺปยุตฺตา… กุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… อกุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… กณฺเหหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สุกฺเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ

ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ ญาเต จรตีติ – ญาณจริยา ฯ ญาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – ญาณจริยาฯ อยํ ญาณจริยาฯ อญฺญา วิญฺญาณจริยา, อญฺญา อญฺญาณจริยา, อญฺญา ญาณจริยาติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จริยาววตฺถาเน ปญฺญา จริยานานตฺเต ญาณํ’’ฯ

จริยานานตฺตญาณนิทฺเทโส สตฺตรสโมฯ

18. ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทโส

[72] กถํ จตุธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ภูมินานตฺเต ญาณํ? จตสฺโส ภูมิโย – กามาวจรา ภูมิ, รูปาวจรา ภูมิ, อรูปาวจรา ภูมิ, อปริยาปนฺนา ภูมิฯ กตมา กามาวจรา ภูมิ? เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว [ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว (ก.)] อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ – อยํ กามาวจรา ภูมิฯ

กตมา รูปาวจรา ภูมิ? เหฏฺฐโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเฐ เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อยํ รูปาวจรา ภูมิฯ

กตมา อรูปาวจรา ภูมิ? เหฏฺฐโต อากาสานญฺจายตนูปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อยํ อรูปาวจรา ภูมิฯ

กตมา อปริยาปนฺนา ภูมิ? อปริยาปนฺนา มคฺคา จ มคฺคผลานิ จ อสงฺขตา จ ธาตุ – อยํ อปริยาปนฺนา ภูมิฯ อิมา จตสฺโส ภูมิโยฯ

อปราปิ จตสฺโส ภูมิโย จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาริ อารมฺมณานิ, จตฺตาโร อริยวํสา, จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ , จตฺตาริ จกฺกานิ, จตฺตาริ ธมฺมปทานิ – อิมา จตสฺโส ภูมิโยฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ภูมินานตฺเต ญาณํ’’ฯ

ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทโส อฏฺฐารสโมฯ

19. ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทโส

[73] กถํ นวธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ธมฺมนานตฺเต ญาณํ? กถํ ธมฺเม ววตฺเถติ? กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? ทส กุสลกมฺมปเถ กุสลโต ววตฺเถติ, ทส อกุสลกมฺมปเถ อกุสลโต ววตฺเถติ, รูปญฺจ วิปากญฺจ กิริยญฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺฐสฺส จตฺตาริ ฌานานิ กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตฺตาริ ฌานานิ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺฐสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? จตฺตาโร อริยมคฺเค กุสลโต ววตฺเถติ, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ นิพฺพานญฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ เอวํ ธมฺเม ววตฺเถติฯ

นว ปาโมชฺชมูลกา ธมฺมาฯ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติฯ ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… อนตฺตโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… วิมุจฺจติฯ

รูปํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… รูปํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ อนตฺตโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติฯ ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติฯ อิเม นว ปาโมชฺชมูลกา ธมฺมา ฯ

[74] นว โยนิโส มนสิการมูลกา ธมฺมาฯ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ

สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.…ฯ

รูปํ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… รูปํ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… รูปํ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อิเม นว โยนิโส มนสิการมูลกา ธมฺมาฯ

นว นานตฺตา – ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สญฺญานานตฺตํ, สญฺญานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ, ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ลาภนานตฺตํ – อิเม นว นานตฺตาฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นวธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ธมฺมนานตฺเต ญาณํ’’ฯ

ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทโส เอกูนวีสติโมฯ

20-24. ญาณปญฺจกนิทฺเทโส

[75] กถํ อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํ, ปริญฺญาปญฺญา ตีรณฏฺเฐ ญาณํ, ปหาเนปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณํ, ภาวนา ปญฺญา เอกรสฏฺเฐ ญาณํ, สจฺฉิกิริยาปญฺญา ผสฺสนฏฺเฐ ญาณํ? เย เย ธมฺมา อภิญฺญาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ญาตา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา ปริญฺญาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ตีริตา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา ภาวิตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อภิญฺญา ปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํ, ปริญฺญา ปญฺญา ตีรณฏฺเฐ ญาณํ, ปหาเน ปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณํ, ภาวนา ปญฺญา เอกรสฏฺเฐ ญาณํ, สจฺฉิกิริยา ปญฺญา ผุสนฏฺเฐ ญาณํ’’ฯ

ญาณปญฺจกนิทฺเทโส จตุวีสติโมฯ

25-28. ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทโส

[76] กถํ อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ? สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม, สตินฺทฺริยํ ธมฺโม, สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม, ปญฺญินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ อญฺโญ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ สตินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ ปญฺญินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

อธิโมกฺขฏฺโฐ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถ, ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถฯ อญฺโญ อธิโมกฺขฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถฯ เยน ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อญฺญา ธมฺมนิรุตฺติโย, อญฺญา อตฺถนิรุตฺติโยฯ เยน ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ญาตา, เตเนว ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ, ปญฺจสุ อตฺเถสุ ญาณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ อญฺญานิ ธมฺเมสุ ญาณานิ, อญฺญานิ อตฺเถสุ ญาณานิ, อญฺญานิ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ญาณา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ญาณา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

[77] สทฺธาพลํ ธมฺโม, วีริยพลํ ธมฺโม, สติพลํ ธมฺโม, สมาธิพลํ ธมฺโม, ปญฺญาพลํ ธมฺโมฯ อญฺโญ สทฺธาพลํ ธมฺโม, อญฺโญ วีริยพลํ ธมฺโม, อญฺโญ สติพลํ ธมฺโม, อญฺโญ สมาธิพลํ ธมฺโม, อญฺโญ ปญฺญาพลํ ธมฺโมฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ ปมาเท อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ อญฺโญ อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปมาเท อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโฐ อตฺโถฯ เยน ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อญฺญา ธมฺมนิรุตฺติโย, อญฺญา อตฺถนิรุตฺติโยฯ เยน ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ญาตา, เตเนว ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

ปญฺจสุ [ปญฺจ (?)] ธมฺเมสุ ญาณานิ, ปญฺจสุ [ปญฺจ (?)] อตฺเถสุ ญาณานิ, ทสสุ [ทส (?)] นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ อญฺญานิ ธมฺเมสุ ญาณานิ, อญฺญานิ อตฺเถสุ ญาณานิ, อญฺญานิ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ญาณา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ญาณา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ อญฺโญ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อญฺโญ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, ปวิจยฏฺโฐ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, ผรณฏฺโฐ อตฺโถ, อุปสมฏฺโฐ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถ, ปฏิสงฺขานฏฺโฐ อตฺโถฯ อญฺโญ อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปวิจยฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ผรณฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อุปสมฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปฏิสงฺขานฏฺโฐ อตฺโถฯ เยน ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

สตฺต ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, สตฺต อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อญฺญา ธมฺมนิรุตฺติโย, อญฺญา อตฺถนิรุตฺติโยฯ เยน ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ญาตา, เตเนว ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

สตฺตสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ, สตฺตสุ อตฺเถสุ ญาณานิ, จุทฺทสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ อญฺญานิ ธมฺเมสุ ญาณานิ, อญฺญานิ อตฺเถสุ ญาณานิ, อญฺญานิ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ญาณา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ญาณา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺโม, สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม, สมฺมาวาจา ธมฺโม, สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม, สมฺมาอาชีโว ธมฺโม, สมฺมาวายาโม ธมฺโม, สมฺมาสติ ธมฺโม, สมฺมาสมาธิ ธมฺโมฯ

อญฺโญ สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาวาจา ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาอาชีโว ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาวายาโม ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาสติ ธมฺโม, อญฺโญ สมฺมาสมาธิ ธมฺโมฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ, อภินิโรปนฏฺโฐ อตฺโถ, ปริคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, สมุฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, โวทานฏฺโฐ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถฯ อญฺโญ ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อภินิโรปนฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปริคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ สมุฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ โวทานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถฯ เยน ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ญาตา เตเนว ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

อฏฺฐ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, อฏฺฐ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อญฺญา ธมฺมนิรุตฺติโย, อญฺญา อตฺถนิรุตฺติโยฯ เยน ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ญาตา , เตเนว ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

อฏฺฐสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ, อฏฺฐสุ อตฺเถสุ ญาณานิ โสฬสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ อญฺญานิ ธมฺเมสุ ญาณานิ, อญฺญานิ อตฺเถสุ ญาณานิ, อญฺญานิ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ญาณา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ญาณา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํฯ ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทโส อฏฺฐวีสติโมฯ

29-31. ญาณตฺตยนิทฺเทโส

[78] กถํ วิหารนานตฺเต ปญฺญา วิหารฏฺเฐ ญาณํ, สมาปตฺตินานตฺเต ปญฺญา สมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ, วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปญฺญา วิหารสมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ? นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโรฯ ปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโรฯ อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สุญฺญโต วิหาโรฯ

นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติฯ ปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติฯ อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตา สมาปตฺติฯ

นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติฯ ปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติฯ อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตวิหารสมาปตฺติฯ

[79] รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโรฯ รูปปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโรฯ รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สุญฺญโต วิหาโรฯ

รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติ ฯ รูปปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติฯ รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตา สมาปตฺติฯ

รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติฯ รูปปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติฯ รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตวิหารสมาปตฺติฯ

เวทนานิมิตฺตํ …เป.… สญฺญานิมิตฺตํ… สงฺขารนิมิตฺตํ… วิญฺญาณนิมิตฺตํ… จกฺขุนิมิตฺตํ…เป.… ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโรฯ ชรามรณปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโรฯ ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สุญฺญโต วิหาโรฯ

ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติฯ ชรามรณปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติฯ ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตา สมาปตฺติฯ

ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติฯ

ชรามรณปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติฯ ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุญฺญตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุญฺญตวิหารสมาปตฺติฯ อญฺโญ อนิมิตฺโต วิหาโร, อญฺโญ อปฺปณิหิโต วิหาโร, อญฺโญ สุญฺญโต วิหาโรฯ อญฺญา อนิมิตฺตสมาปตฺติ, อญฺญา อปฺปณิหิตสมาปตฺติ, อญฺญา สุญฺญตสมาปตฺติฯ อญฺญา อนิมิตฺตา วิหารสมาปตฺติ, อญฺญา อปฺปณิหิตา วิหารสมาปตฺติ, อญฺญา สุญฺญตา วิหารสมาปตฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิหารนานตฺเต ปญฺญา วิหารฏฺเฐ ญาณํ, สมาปตฺตินานตฺเต ปญฺญา สมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ, วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปญฺญา วิหารสมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ’’ฯ

ญาณตฺตยนิทฺเทโส เอกติํสติโมฯ

32. อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทโส

[80] กถํ อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปญฺญา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ ตสฺส สมาธิสฺส วเสน อุปฺปชฺชติ ญาณํฯ เตน ญาเณน อาสวา ขียนฺติฯ อิติ ปฐมํ สมโถ, ปจฺฉา ญาณํฯ เตน ญาเณน อาสวานํ ขโย โหติ ฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปญฺญา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณํ’’ฯ

อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺฐาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ

อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ

อพฺยาปาทวเสน …เป.… อาโลกสญฺญาวเสน… อวิกฺเขปวเสน… ธมฺมววตฺถานวเสน… ญาณวเสน… ปาโมชฺชวเสน… ปฐมชฺฌานวเสน… ทุติยชฺฌานวเสน… ตติยชฺฌานวเสน… จตุตฺถชฺฌานวเสน… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติวเสน… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติวเสน… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวเสน… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติวเสน… ปถวีกสิณวเสน… อาโปกสิณวเสน … เตโชกสิณวเสน… วาโยกสิณวเสน… นีลกสิณวเสน… ปีตกสิณวเสน… โลหิตกสิณวเสน… โอทาตกสิณวเสน… อากาสกสิณวเสน… วิญฺญาณกสิณวเสน… พุทฺธานุสฺสติวเสน… ธมฺมานุสฺสติวเสน… สงฺฆานุสฺสติวเสน… สีลานุสฺสติวเสน… จาคานุสฺสติวเสน… เทวตานุสฺสติวเสน… อานาปานสฺสติวเสน… มรณสฺสติวเสน… กายคตาสติวเสน… อุปสมานุสฺสติวเสน… อุทฺธุมาตกสญฺญาวเสน… วินีลกสญฺญาวเสน… วิปุพฺพกสญฺญาวเสน… วิจฺฉิทฺทกสญฺญาวเสน… วิกฺขายิตกสญฺญาวเสน… วิกฺขิตฺตกสญฺญาวเสน… หตวิกฺขิตฺตกสญฺญาวเสน … โลหิตกสญฺญาวเสน… ปุฬวกสญฺญาวเสน… อฏฺฐิกสญฺญาวเสนฯ

[81] ทีฆํ อสฺสาสวเสน…เป.… ทีฆํ ปสฺสาสวเสน… รสฺสํ อสฺสาสวเสน… รสฺสํ ปสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน… ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… ปีติปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน… สมาทหํ จิตฺตํ…เป.… วิโมจยํ จิตฺตํ… อนิจฺจานุปสฺสี … วิราคานุปสฺสี… นิโรธานุปสฺสี… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ ตสฺส สมาธิสฺส วเสน อุปฺปชฺชติ ญาณํ, เตน ญาเณน อาสวา ขียนฺติฯ อิติ ปฐมํ สมโถ, ปจฺฉา ญาณํฯ เตน ญาเณน อาสวานํ ขโย โหติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปญฺญา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณํ’’ฯ

อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺฐาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ , ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปญฺญา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณํ’’ฯ

อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทโส ทฺวตฺติํสติโมฯ

33. อรณวิหารญาณนิทฺเทโส

[82] กถํ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปญฺญา อรณวิหาเร ญาณํ? ทสฺสนาธิปเตยฺยนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ; เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ชรามรเณ อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํฯ

สนฺโต จ วิหาราธิคโมติ สุญฺญโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโมฯ อนิมิตฺโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโมฯ อปฺปณิหิโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโมฯ

ปณีตาธิมุตฺตตาติ สุญฺญเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตาฯ อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตาฯ อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตาฯ

อรณวิหาโรติ ปฐมํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ ทุติยํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ ตติยํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ จตุตฺถํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ อรณวิหาโร…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ อรณวิหาโรฯ

อรณวิหาโรติ เกนฏฺเฐน อรณวิหาโร? ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร หรตีติ – อรณวิหาโรฯ ตติเยน ฌาเนน ปีติํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข หรตีติ – อรณวิหาโรฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ อยํ อรณวิหาโรฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปญฺญา อรณวิหาเร ญาณํ’’ฯ

อรณวิหารญาณนิทฺเทโส เตตฺติํสติโมฯ

34. นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทโส

[83] กถํ ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสิภาวตา ปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณํ?

ทฺวีหิ พเลหีติ ทฺเว พลานิ – สมถพลํ, วิปสฺสนาพลํฯ กตมํ สมถพลํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ อพฺยาปาทวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ อวิกฺเขปวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ

สมถพลนฺติ เกนฏฺเฐน สมถพลํ? ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ ตติเยน ฌาเนน ปีติยา น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ อุทฺธจฺเจ จ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – สมถพลํฯ อิทํ สมถพลํฯ

กตมํ วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ อนตฺตานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ วิราคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ฯ นิโรธานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ …เป.… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป.… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ

วิปสฺสนาพลนฺติ เกนฏฺเฐน วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ วิราคานุปสฺสนาย ราเค น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ นิโรธานุปสฺสนาย สมุทเย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ

ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทาเน น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ อวิชฺชาย จ อวิชฺชา สหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ อิทํ วิปสฺสนาพลํฯ

ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ กตเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา? ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สญฺญา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ อิเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ฯ

[84] โสฬสหิ ญาณจริยาหีติ กตมาหิ โสฬสหิ ญาณจริยาหิ? อนิจฺจานุปสฺสนา ญาณจริยา, ทุกฺขานุปสฺสนา ญาณจริยา, อนตฺตานุปสฺสนา ญาณจริยา, นิพฺพิทานุปสฺสนา ญาณจริยา, วิราคานุปสฺสนา ญาณจริยา, นิโรธานุปสฺสนา ญาณจริยา, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ญาณจริยา, วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ญาณจริยา, โสตาปตฺติมคฺโค ญาณจริยา, โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ ญาณจริยา, สกทาคามิมคฺโค ญาณจริยา, สกทาคามิผลสมาปตฺติ ญาณจริยา, อนาคามิมคฺโค ญาณจริยา, อนาคามิผลสมาปตฺติ ญาณจริยา, อรหตฺตมคฺโค ญาณจริยา, อรหตฺตผลสมาปตฺติ ญาณจริยา – อิมาหิ โสฬสหิ ญาณจริยาหิฯ

[85] นวหิ สมาธิจริยาหีติ กตมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ? ปฐมํ ฌานํ สมาธิจริยา, ทุติยํ ฌานํ สมาธิจริยา, ตติยํ ฌานํ สมาธิจริยา, จตุตฺถํ ฌานํ สมาธิจริยา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ…เป.… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ สมาธิจริยาฯ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิฯ

วสีติ ปญฺจ วสิโยฯ อาวชฺชนวสี, สมาปชฺชนวสี, อธิฏฺฐานวสี , วุฏฺฐานวสี, ปจฺจเวกฺขณาวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อาวชฺชนวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ; สมาปชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – สมาปชฺชนวสีฯ

ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อธิฏฺฐาติ ; อธิฏฺฐาเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อธิฏฺฐานวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ วุฏฺฐาติ; วุฏฺฐาเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – วุฏฺฐานวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ ปจฺจเวกฺขติ; ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – ปจฺจเวกฺขณาวสีฯ

ทุติยํ ฌานํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อาวชฺชนวสีฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ…เป.… อธิฏฺฐาติ… วุฏฺฐาติ… ปจฺจเวกฺขติ; ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – ปจฺจเวกฺขณาวสีฯ อิมา ปญฺจ วสิโยฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตา ปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณํ’’ฯ

นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทโส จตุตฺติํสติโมฯ

35. ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทโส

[86] กถํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปญฺญา ปรินิพฺพาเน ญาณํ? อิธ สมฺปชาโน เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย…เป.… ญาเณน อวิชฺชาย… ปาโมชฺเชน อรติยา … ปฐเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติฯ

อถ วา ปน สมฺปชานสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส อิทญฺเจว จกฺขุปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อญฺญญฺจ จกฺขุปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติฯ อิทญฺเจว โสตปวตฺตํ…เป.… ฆานปวตฺตํ… ชิวฺหาปวตฺตํ… กายปวตฺตํ… มโนปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อญฺญญฺจ มโนปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติฯ

อิทํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปญฺญา ปรินิพฺพาเน ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปญฺญา ปรินิพฺพาเน ญาณํ’’ฯ

ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทโส ปญฺจติํสติโมฯ

36. สมสีสฏฺฐญาณนิทฺเทโส

[87] กถํ สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตา ปญฺญา สมสีสฏฺเฐ ญาณํ? สพฺพธมฺมานนฺติ – ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย , กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมาฯ สมฺมา สมุจฺเฉเทติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ ญาเณน อวิชฺชํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ ปาโมชฺเชน อรติํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ

นิโรเธติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ นิโรเธติฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ นิโรเธติฯ อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ นิโรเธติฯ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ นิโรเธติฯ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ นิโรเธติฯ ญาเณน อวิชฺชํ นิโรเธติฯ ปาโมชฺเชน อรติํ นิโรเธติฯ ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ นิโรเธติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส นิโรเธติฯ

อนุปฏฺฐานตาติ เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามจฺฉนฺโท น อุปฏฺฐาติฯ อพฺยาปาทํ ปฏิลทฺธสฺส พฺยาปาโท น อุปฏฺฐาติฯ อาโลกสญฺญํ ปฏิลทฺธสฺส ถินมิทฺธํ น อุปฏฺฐาติฯ อวิกฺเขปํ ปฏิลทฺธสฺส อุทฺธจฺจํ น อุปฏฺฐาติฯ ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธสฺส วิจิกิจฺฉา น อุปฏฺฐาติฯ ญาณํ ปฏิลทฺธสฺส อวิชฺชา น อุปฏฺฐาติฯ ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธสฺส อรติ น อุปฏฺฐาติฯ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลทฺธสฺส นีวรณา น อุปฏฺฐหนฺติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลทฺธสฺส สพฺพกิเลสา น อุปฏฺฐหนฺติฯ

สมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ สมํฯ พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท สมํฯ ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสญฺญา สมํฯ

อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป สมํฯ วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถานํ สมํฯ อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ญาณํ สมํฯ อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺชํ สมํฯ นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปฐมํ ฌานํ สมํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค สมํฯ

สีสนฺติ เตรส สีสานิ – ปลิโพธสีสญฺจ ตณฺหา, วินิพนฺธนสีสญฺจ มาโน, ปรามาสสีสญฺจ ทิฏฺฐิ, วิกฺเขปสีสญฺจ อุทฺธจฺจํ, สํกิเลสสีสญฺจ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสญฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสญฺจ วีริยํ, อุปฏฺฐานสีสญฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสญฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสญฺจ ปญฺญา, ปวตฺตสีสญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสญฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสญฺจ นิโรโธฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตา ปญฺญา สมสีสฏฺเฐ ญาณํ’’ฯ

สมสีสฏฺฐญาณนิทฺเทโส ฉตฺติํสติโมฯ

37. สลฺเลขฏฺฐญาณนิทฺเทโส

[88] กถํ ปุถุนานตฺเตกตฺตเตชปริยาทาเน ปญฺญา สลฺเลขฏฺเฐ [ปุถุนานตฺเตกตฺตเตชปริยาทาเน (ก.)] ญาณํ? ปุถูติ – ราโค ปุถุ, โทโส ปุถุ, โมโห ปุถุ, โกโธ…เป.… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ อภิสงฺขารา… สพฺเพ ภวคามิกมฺมาฯ

นานตฺเตกตฺตนฺติ กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํฯ พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํฯ ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสญฺญา เอกตฺตํฯ อุทฺธจฺจํ นานตฺตํ, อวิกฺเขโป เอกตฺตํฯ วิจิกิจฺฉา นานตฺตํ, ธมฺมววตฺถานํ เอกตฺตํฯ อวิชฺชา นานตฺตํ, ญาณํ เอกตฺตํฯ อรติ นานตฺตํ, ปาโมชฺชํ เอกตฺตํฯ นีวรณา นานตฺตํ, ปฐมํ ฌานํ เอกตฺตํ…เป.… สพฺเพ กิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํฯ

เตโชติ ปญฺจ เตชา – จรณเตโช, คุณเตโช, ปญฺญาเตโช, ปุญฺญเตโช, ธมฺมเตโชฯ จรณเตเชน เตชิตตฺตา ทุสฺสีลฺยเตชํ ปริยาทิยติฯ คุณเตเชน เตชิตตฺตา อคุณเตชํ ปริยาทิยติฯ ปญฺญาเตเชน เตชิตตฺตา ทุปฺปญฺญเตชํ ปริยาทิยติฯ

ปุญฺญเตเชน เตชิตตฺตา อปุญฺญเตชํ ปริยาทิยติฯ ธมฺมเตเชน เตชิตตฺตา อธมฺมเตชํ ปริยาทิยติฯ

สลฺเลโขติ กามจฺฉนฺโท อสลฺเลโข, เนกฺขมฺมํ สลฺเลโข ฯ พฺยาปาโท อสลฺเลโข, อพฺยาปาโท สลฺเลโขฯ ถินมิทฺธํ อสลฺเลโข, อาโลกสญฺญา สลฺเลโขฯ อุทฺธจฺจํ อสลฺเลโข, อวิกฺเขโป สลฺเลโขฯ วิจิกิจฺฉา อสลฺเลโข, ธมฺมววตฺถานํ สลฺเลโขฯ อวิชฺชา อสลฺเลโข, ญาณํ สลฺเลโขฯ อรติ อสลฺเลโข, ปาโมชฺชํ สลฺเลโขฯ นีวรณา อสลฺเลโข, ปฐมํ ฌานํ สลฺเลโข…เป.… สพฺพกิเลสา อสลฺเลโข, อรหตฺตมคฺโค สลฺเลโขฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน ปญฺญา สลฺเลขฏฺเฐ ญาณํ’’ฯ

สลฺเลขฏฺฐญาณนิทฺเทโส สตฺตติํสติโมฯ

38. วีริยารมฺภญาณนิทฺเทโส

[89] กถํ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํ? อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ

อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อนุปฺปนฺนสฺส เนกฺขมฺมสฺส อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนสฺส เนกฺขมฺมสฺส ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํ…เป.…ฯ

อนุปฺปนฺนานํ สพฺพกิเลสานํ อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ

อุปฺปนฺนานํ สพฺพกิเลสานํ ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํ…เป.… อนุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ ปญฺญา วีริยารมฺเภ ญาณํ’’ฯ

วีริยารมฺภญาณนิทฺเทโส อฏฺฐติํสติโมฯ

39. อตฺถสนฺทสฺสนญาณนิทฺเทโส

[90] กถํ นานาธมฺมปฺปกาสนตา ปญฺญา อตฺถสนฺทสฺสเน ญาณํ? นานาธมฺมาติ ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมาฯ

ปกาสนตาติ รูปํ อนิจฺจโต ปกาเสติ, รูปํ ทุกฺขโต ปกาเสติ, รูปํ อนตฺตโต ปกาเสติฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต ปกาเสติ, ชรามรณํ ทุกฺขโต ปกาเสติ, ชรามรณํ อนตฺตโต ปกาเสติฯ

อตฺถสนฺทสฺสเนติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ อวิชฺชํ ปชหนฺโต ญาณตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ อรติํ ปชหนฺโต ปาโมชฺชตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ นีวรเณ ปชหนฺโต ปฐมฌานตฺถํ สนฺทสฺเสติ …เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคตฺถํ สนฺทสฺเสติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นานาธมฺมปกาสนตา ปญฺญา อตฺถสนฺทสฺสเน ญาณํ’’ฯ

อตฺถสนฺทสฺสนญาณนิทฺเทโส นวติํสติโมฯ

40. ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนิทฺเทโส

[91] กถํ สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปญฺญา ทสฺสนวิสุทฺธิญาณํ? สพฺพธมฺมานนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา…เป.… อปริยาปนฺนา ธมฺมาฯ

เอกสงฺคหตาติ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ สพฺเพ ธมฺมา เอกสงฺคหิตาฯ ตถฏฺเฐน, อนตฺตฏฺเฐน, สจฺจฏฺเฐน, ปฏิเวธฏฺเฐน, อภิชานนฏฺเฐน, ปริชานนฏฺเฐน, ธมฺมฏฺเฐน, ธาตุฏฺเฐน, ญาตฏฺเฐน, สจฺฉิกิริยฏฺเฐน, ผุสนฏฺเฐน, อภิสมยฏฺเฐน – อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ สพฺเพ ธมฺมา เอกสงฺคหิตาฯ

นานตฺเตกตฺตนฺติ กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ…เป.… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํฯ

ปฏิเวเธติ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ

ทสฺสนวิสุทฺธีติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํฯ สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; สกทาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํฯ อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; อนาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปญฺญา ทสฺสนวิสุทฺธิญาณํ’’ฯ

ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนิทฺเทโส จตฺตาลีสโมฯ

41. ขนฺติญาณนิทฺเทโส

[92] กถํ วิทิตตฺตา ปญฺญา ขนฺติญาณํ? รูปํ อนิจฺจโต วิทิตํ , รูปํ ทุกฺขโต วิทิตํ, รูปํ อนตฺตโต วิทิตํฯ ยํ ยํ วิทิตํ ตํ ตํ ขมตีติ – วิทิตตฺตา ปญฺญา ขนฺติญาณํฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต วิทิตํ, ชรามรณํ ทุกฺขโต วิทิตํ, ชรามรณํ อนตฺตโต วิทิตํฯ ยํ ยํ วิทิตํ ตํ ตํ ขมตีติ – วิทิตตฺตา ปญฺญา ขนฺติญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิทิตตฺตา ปญฺญา ขนฺติญาณํ’’ฯ

ขนฺติญาณนิทฺเทโส เอกจตฺตาลีสโมฯ

42. ปริโยคาหณญาณนิทฺเทโส

[93] กถํ ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญา ปริโยคาหเณ ญาณํ? รูปํ อนิจฺจโต ผุสติ, รูปํ ทุกฺขโต ผุสติ, รูปํ อนตฺตโต ผุสติฯ ยํ ยํ ผุสติ ตํ ตํ ปริโยคาหตีติ – ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญา ปริโยคาหเณ ญาณํฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต ผุสติ, ทุกฺขโต ผุสติ, อนตฺตโต ผุสติฯ ยํ ยํ ผุสติ ตํ ตํ ปริโยคาหตีติ – ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญา ปริโยคาหเณ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญา ปริโยคาหเณ ญาณํ’’ฯ

ปริโยคาหณญาณนิทฺเทโส ทฺเวจตฺตาลีสโมฯ

43. ปเทสวิหารญาณนิทฺเทโส

[94] กถํ สโมทหเน ปญฺญา ปเทสวิหาเร ญาณํ? มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ สมฺมาสงฺกปฺปปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ…เป.… มิจฺฉาวิมุตฺติปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาวิมุตฺติวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาวิมุตฺติวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ฉนฺทปจฺจยาปิ เวทยิตํ, ฉนฺทวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ วิตกฺกปจฺจยาปิ เวทยิตํ, วิตกฺกวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ สญฺญาปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สญฺญาวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ

ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ

ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อาสวํ, ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สโมทหเน ปญฺญา ปเทสวิหาเร ญาณํ’’ฯ

ปเทสวิหารญาณนิทฺเทโส เตจตฺตาลีสโมฯ

44-49. ฉวิวฏฺฏญาณนิทฺเทโส

[95] กถํ อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ? เนกฺขมฺมาธิปตตฺตา ปญฺญา กามจฺฉนฺทโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อพฺยาปาทาธิปตตฺตา ปญฺญา พฺยาปาทโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อาโลกสญฺญาธิปตตฺตา ปญฺญา ถินมิทฺธโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อวิกฺเขปาธิปตตฺตา ปญฺญา อุทฺธจฺจโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ธมฺมววตฺถานาธิปตตฺตา ปญฺญา วิจิกิจฺฉาย สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ญาณาธิปตตฺตา ปญฺญา อวิชฺชาย สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ปาโมชฺชาธิปตตฺตา ปญฺญา อรติยา สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ปฐมชฺฌานาธิปตตฺตา ปญฺญา นีวรเณหิ สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… อรหตฺตมคฺคาธิปตตฺตา ปญฺญา สพฺพกิเลเสหิ สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ ฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

[96] กถํ นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํ? กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํฯ

เนกฺขมฺเมกตฺตํ เจตยโต กามจฺฉนฺทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํฯ อพฺยาปาเทกตฺตํ เจตยโต พฺยาปาทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสญฺญา เอกตฺตํฯ อาโลกสญฺเญกตฺตํ เจตยโต ถินมิทฺธโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํฯ อรหตฺตมคฺเคกตฺตํ เจตยโต สพฺพกิเลเสหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

[97] กถํ อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

[98] กถํ สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํ? ‘‘จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา’’ติ ยถาภูตํ ชานโต [ปชานโต (สฺยา.)] ปสฺสโต จกฺขาภินิเวสโต [กามาภินิเวสโต (สฺยา.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] ญาณํ วิวฏฺฏตีติ – สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ‘‘โสตํ สุญฺญํ…เป.… ฆานํ สุญฺญํ… ชิวฺหา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… มโน สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา’’ติ ยถาภูตํ ชานโต ปสฺสโต มนาภินิเวสโต ญาณํ วิวฏฺฏตีติ – สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

[99] กถํ โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ

อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ ฯ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

[100] กถํ ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํ? ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺฐํ สงฺขตฏฺฐํ สนฺตาปฏฺฐํ วิปริณามฏฺฐํ ปริชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺฐํ นิทานฏฺฐํ สญฺโญคฏฺฐํ ปลิโพธฏฺฐํ ปชหนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺฐํ วิเวกฏฺฐํ อสงฺขตฏฺฐํ อมตฏฺฐํ สจฺฉิกโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺฐํ เหตุฏฺฐํ ทสฺสนฏฺฐํ อาธิปเตยฺยฏฺฐํ ภาเวนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ

สญฺญาวิวฏฺโฏ, เจโตวิวฏฺโฏ, จิตฺตวิวฏฺโฏ, ญาณวิวฏฺโฏ, วิโมกฺขวิวฏฺโฏ , สจฺจวิวฏฺโฏฯ สญฺชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – สญฺญาวิวฏฺโฏฯ เจตยนฺโต วิวฏฺฏตีติ – เจโตวิวฏฺโฏฯ วิชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ญาณํ กโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ญาณวิวฏฺโฏฯ โวสชฺชนฺโต วิวฏฺฏตีติ – วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ตถฏฺเฐ วิวฏฺฏตีติ – สจฺจวิวฏฺโฏฯ

ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ, ตตฺถ เจโตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ ญาณวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ ญาณวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ, ตตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ , ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

ฉวิวฏฺฏญาณนิทฺเทโส นวจตฺตาลีสโมฯ

50. อิทฺธิวิธญาณนิทฺเทโส

[101] กถํ กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ อธิฏฺฐานวเสน อิชฺฌนฏฺเฐ ปญฺญา อิทฺธิวิเธ ญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐาติ; กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตฺวา กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐหิตฺวา จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐหิตฺวา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติฯ โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน อิทฺธิวิธญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติฯ

[102] เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ [ติโรกุฑฺฑํ (สฺยา.)] ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ [จงฺกมติ (สฺยา.) ที. นิ. 1.238 ปสฺสิตพฺพา] เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ [ปริมสติ (สฺยา.)] ปริมชฺชติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ อธิฏฺฐานวเสน อิชฺฌนฏฺเฐ ปญฺญา อิทฺธิวิเธ ญาณํ’’ฯ

อิทฺธิวิธญาณนิทฺเทโส ปญฺญาสโมฯ

51. โสตธาตุวิสุทฺธิญาณนิทฺเทโส

[103] กถํ วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปญฺญา โสตธาตุวิสุทฺธิญาณํ ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิ…เป.… วีริยสมาธิ… จิตฺตสมาธิ… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ ทูเรปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สนฺติเกปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, โอฬาริกานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สณฺหสณฺหานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปุรตฺถิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปจฺฉิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุตฺตรายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ทกฺขิณายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปุรตฺถิมายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปจฺฉิมายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุตฺตรายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ทกฺขิณายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, เหฏฺฐิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุปริมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติฯ โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน โสตธาตุวิสุทฺธิญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ – ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปญฺญา โสตธาตุวิสุทฺธิญาณํ’’ฯ

โสตธาตุวิสุทฺธิญาณนิทฺเทโส เอกปญฺญาสโมฯ

52. เจโตปริยญาณนิทฺเทโส

[104] กถํ ติณฺณํ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิญฺญาณจริยาปริโยคาหเณ ปญฺญา เจโตปริยญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป.… จิตฺตสมาธิ…เป.… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ เอวํ ปชานาติ – ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐิตํ, อิทํ รูปํ โทมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐิตํ, อิทํ รูปํ อุเปกฺขินฺทฺริยสมุฏฺฐิต’’นฺติ ฯ โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน เจโตปริยญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ…เป.… วีตโทสํ วา จิตฺตํ… สโมหํ วา จิตฺตํ… วีตโมหํ วา จิตฺตํ… สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ… มหคฺคตํ วา จิตฺตํ… อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ… สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ… อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ… สมาหิตํ วา จิตฺตํ… อสมาหิตํ วา จิตฺตํ… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ติณฺณํ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิญฺญาณจริยาปริโยคาหเณ ปญฺญา เจโตปริยญาณํ’’ฯ

เจโตปริยญาณนิทฺเทโส ทฺเวปญฺญาสโมฯ

53. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนิทฺเทโส

[105] กถํ ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปริโยคาหเณ ปญฺญา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิ…เป.… มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ เอวํ ปชานาติ – ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ; เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ฯ

โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปญฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ติํสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย, ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ, อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘‘อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํ; ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวม อายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติฯ อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปริโยคาหเณ ปญฺญา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ’’ฯ

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนิทฺเทโส เตปญฺญาสโมฯ

54. ทิพฺพจกฺขุญาณนิทฺเทโส

[106] กถํ โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเฐ ปญฺญา ทิพฺพจกฺขุญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป.… จิตฺตสมาธิ…เป.… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ อาโลกสญฺญํ มนสิ กโรติ, ทิวาสญฺญํ อธิฏฺฐาติ – ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺติํ, ยถา รตฺติํ ตถา ทิวา’’ฯ อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติฯ โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน สตฺตานํ จุตูปปาตญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน, สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อุปวาทกา, มิจฺฉาทิฏฺฐิกา, มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนาฯ อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา, วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา, มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา, สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติฯ อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเฐ ปญฺญา ทิพฺพจกฺขุญาณํ’’ฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณนิทฺเทโส จตุปญฺญาสโมฯ

55. อาสวกฺขยญาณนิทฺเทโส

[107] กถํ จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสิภาวตา ปญฺญา อาสวานํ ขเย ญาณํ? กตเมสํ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ? อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อญฺญินฺทฺริยสฺส อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺสฯ

อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ, อญฺญินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ? อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ – โสตาปตฺติมคฺคํฯ อญฺญินฺทฺริยํ ฉ ฐานานิ คจฺฉติ – โสตาปตฺติผลํ , สกทาคามิมคฺคํ , สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺคํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคํฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ – อรหตฺตผลํฯ

โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ

โสตาปตฺติผลกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ

สกทาคามิมคฺคกฺขเณ …เป.… สกทาคามิผลกฺขเณ…เป.… อนาคามิมคฺคกฺขเณ…เป.… อนาคามิผลกฺขเณ…เป.… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ…เป.… ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ

อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ

อรหตฺตผลกฺขเณ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ อรหตฺตผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ อรหตฺตผลกฺขเณ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ อิติ อิมานิ อฏฺฐฏฺฐกานิ จตุสฏฺฐิ โหนฺติฯ

อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺฐาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสิภาวตา ปญฺญา อาสวานํ ขเย ญาณํ’’ฯ

อาสวกฺขยญาณนิทฺเทโส ปญฺจปญฺญาสโมฯ

56-63. สจฺจญาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทโส

[108] กถํ ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา ทุกฺเข ญาณํ, ปหานฏฺเฐ ปญฺญา สมุทเย ญาณํ, สจฺฉิกิริยฏฺเฐ ปญฺญา นิโรเธ ญาณํ, ภาวนฏฺเฐ ปญฺญา มคฺเค ญาณํ? ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ ปริญฺญาตฏฺโฐ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สญฺโญคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ ปหานฏฺโฐ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐ สจฺฉิกิริยฏฺโฐ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตุฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ ภาวนฏฺโฐฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา ทุกฺเข ญาณํ, ปหานฏฺเฐ ปญฺญา สมุทเย ญาณํ, สจฺฉิกิริยฏฺเฐ ปญฺญา นิโรเธ ญาณํ, ภาวนฏฺเฐ ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

[109] กถํ ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ? มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเข เปตํ ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย เปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ เปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย เปตํ ญาณํฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข ญาณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺเข ญาณํฯ ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ…เป.… ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ , ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ’’ฯ

สจฺจญาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทโส เตสฏฺฐิโมฯ